HAMMOND IN DE KATHOLIEKE KERK (1)

Tekst: Rien Boendermaker
Artikelen uit Turning Wheel 2011-3/4

Rien Boendermaker weet veel van de historie van Hammondorgels en alles wat daarmee te maken heeft. Zo heeft hij ook al eens onderzoek gedaan naar het Hammond orgel in de Rooms-Katholieke kerk. Het Vaticaan had het gebruik van Hammond orgels in de kerk in 1939 al verboden. Desondanks waren er kerken waar wel zo'n orgel stond. Tegenwoordig wordt er ongetwijfeld milder gedacht over Hammond orgels. Maar ruim een halve eeuw geleden was dat toch anders.

In een Polyglot geschrift (meertalige uitgave) van Het Vaticaan uit 1949 werd aan de katholieke kerkgemeenschap duidelijk gemaakt dat het gebruik van een 'electrophonisch' Hammond instrument (nog steeds) niet was toegestaan in de kerk. Het was geschreven door Monsignor Fiorenzo Romita van de Holy Council Gathering. Per taal wordt er in zo'n twaalf bladzijden uitvoerig ingegaan op:
- De beschrijving van het (door de Hammond company zelf zo genoemde) 'orgel'.
- De akoestische mogelijkheden van Hammond.
- De redenen waarom Hammond geen orgel is (in 4 losse hoofdstukjes)
- De reacties die men heeft ontvangen naar aanleiding van een eerder verbod in 1939.

Hieronder schrijf ik een aantal aspecten uit deze verklaring van Het Vaticaan.

Men neemt het de distributeur van Hammond in Europa een beetje kwalijk dat deze het feit dat nogal wat kerkgebouwen zijn verwoest gedurende de oorlog aangrijpt om reclame te maken voor het goedkope Hammondorgel. De Heilige Stoel had immers in 1939 al onomwonden duidelijk gemaakt dat het gebruik van een Hammond niet was toegestaan:
Illme Domine, petitioni D.T. diei 24 elapsi mensis iunii ad hanc Sacram Rituum Congregationem missae circa introductionem in ecclesias et approbationem organorum Hammond pro sacris functionibus, Sacra haec Congregatio, omnibus mature perpensis, audito quoque Consultorum suffragio, respondendum censuit: NEGATIVE. Romae, die 4 septembris 1939. A. Carinci

De paragraaf waarin de werking van het orgel, de generator en de toonwielen wordt beschreven is op zich heel netjes te noemen. Opmerkelijk wordt het echter als men constateert dat het orgel zelf geen geluid produceert, maar dat er elektrische golven worden opgewekt, waarbij die golven moeten worden omgezet naar geluid. De procedure waarop dat gebaseerd is (= de techniek van afstemming en versterken) komt overeen met dat wat (volgens de auteur) ook door een radio-ontvanger wordt gedaan.
Echter, een radiozender/ontvanger maakt gebruik van geluiden die door echte instrumenten zijn gemaakt en de Hammond moet worden bespeeld door een persoon. Een radio-uitzending kan al gestart worden door het omhalen van een knop op een radio-ontvanger en dat kan zelfs iemand doen die geen verstand van muziek heeft.
Belangrijkste overweging bij dit punt is dan ook dat als je een Hammond toestaat in de kerk, dat je dan de weg vrijmaakt om ook radio-uitzendingen in de kerk toe te staan.

Nog een aardige. Volgens Hammond kan een Hammondorgel niet vals worden. Maar stelt u zich dit eens voor:
Tijdens een dienst kan een Hammond het koor ernstig in verlegenheid brengen omdat het juist daarbij van belang is dat het instrument goed op toonhoogte blijft.
Maar wat te denken van de huidige platenspelers waarbij de toonhoogte ook afhankelijk is van de snelheid waarmee de plaat draait. Er hoeft maar iets te gebeuren of de snelheid is iets te hoog of te laag. De Hammond is dan meteen een halve toon of meer ontregeld. En dan kan een pijporganist een eventuele valse noot simpelweg maskeren door die noot in een ander register te spelen.
Geluid - en met name dat van een pijporgel - is een levend en natuurlijk fenomeen dat zo complex en mysterieus is, dat het nooit is na te maken door iets als een Hammond.  Eenieder die zegt dat te kunnen, is als iemand die het menselijk lichaam weer in elkaar kan zetten nadat het eerst is ontleed.

Het geluid van een Hammond is scherp en krasserig; het klinkt als het piepen van een deur. Het ontstaat zo direct dat het lijkt of je een percussie instrument bespeelt.
Een pijporgelklank komt langzaam op gang doordat de lucht tijd nodig heeft om de pijp te vullen. Zo'n orgel produceert een soort kabbelende zee aan geluid.
De directe aanslag van het Hammondgeluid hoort ook niet thuis in een kerkdienst, omdat het een soort jazz-achtige stijl heeft. Een dergelijke invloed mag uiteraard nooit in de kerk zijn intrede doen.

Als de Hammond niet in de dienst maar uitsluitend voor repetities wordt gebruikt, is het van belang om te bedenken dat het zowel 'het gehoor' als de muzikale smaak van de studenten zal aantasten. Als een Hammond voor langere tijd als instrument wordt gebruikt zal het zelfs het muzikale gevoel van iemand aantasten.
De door Hammond berekende 250.000.000 verschillende timbres (mogelijk met de drawbars) zijn simpelweg te weinig om alle klankvariaties van een pijporgel te imiteren. Zelfs een ongeoefend luisteraar zal na een bepaalde tijd het gevoel van monotone muziek gaan ervaren en dat zal bij het gebruik in de kerk dan zeker de spiritualiteit en de collectieve gebedsbeleving nadelig gaan beïnvloeden.

En dan nog wat over technische betrouwbaarheid: Een Hammond is een technisch ding wat door een simpele verkeerde beweging al vals kan raken. In de garantiebepaling staat (en garantie geven ze ook nog eens voor slechts twee jaar): 'Wij kunnen niet garanderen dat er geen schade kan ontstaan als gevolg van ongelukken, vandalisme of duidelijk oneigenlijk gebruik'. Wat dan te denken van een beginnende organist die nog niks begrijpt van een elektrodynamisch muziekinstrument. Reken zelf de praktische en financiële consequenties maar uit.
'In templis, tum musici instrumenti, cui vulgo pianoforti nomen inditum est, tum instrumentorum maiorem vel minorem strepitum edentium, utpote tympanorum cuiusvis formae et molis, crotalium tintinnabulorum et similum (gran-cassa, tamburo, timpani, tam-tam, piatti) usus vertatur.'
Wat zoiets is als: een harp, celeste, gitaar, een lier, een tamboerijn, triangel of xylofoon (etc.) zijn ook niet toegestaan tijdens de liturgie.
En dan blijkt de Hammond plotseling te beschikken over een handleiding waarin wordt aangegeven dat je juist dit soort geluiden kan maken op een Hammond. (noot: niet te verwarren met de latere percussion op de 3-types). Ook al lijken deze geluiden bepaald niet op de echte instrumenten, het is niet goed om van een kerkelijk basisprincipe af te wijken dat aangeeft dat alles tijdens de liturgie 'een natuurlijke oorsprong' moet hebben. Wijn mag tijdens de dienst ook niet een synthetische oorsprong hebben: het water moet zuiver zijn.

Op zich kan een Hammond gezien worden als een geniale uitvinding. De kerk erkent de speciale effecten die mogelijk zijn met het ding.  Omwille van de objectiviteit is het goed om op te merken dat Hammond nog een lange weg te gaan heeft (als het al mogelijk is) om een plaats te krijgen in de Katholieke liturgie. Het is thans niks meer dan een probeerseltje 'tamquam in corpore vili', die de ontwikkeling van wat er op orgelgebied mogelijk is zo'n tien eeuwen terugdraait.

De consequentie van deze stellingname van Het Vaticaan werd in de samenvatting nog eens extra duidelijk gemaakt door de oproep om zelfs de reeds aangekochte Hammonds uit kerkruimten of repetitieruimten weg te halen.  
Op dat moment stonden er in Europa al in zo'n 500 Hammonds in verschillende kerken. Maar dat was dus geen contra factum non valet argumentum. Deze Hammonds waren door die kerken aangekocht, terwijl men kennelijk niet op de hoogte was van het eerdere verbod uit 1939.
En dat terwijl de Hammond Company het wél wist en die kerken had moeten waarschuwen. Een kwalijke zaak dus en daarom deed de orde van bisschoppen een dringende oproep aan de Hammond Company om de wens van de Heilige Stoel te respecteren en het adverteren en het demonstreren in kerken te stoppen.

De eerste Hammondorgels werden voornamelijk verkocht aan kerken. Hammond probeerde vanaf het begin juist een orgel te produceren wat men thuis zou kunnen bespelen, maar zeker door de enorme aanschafprijs was dit in het begin een moeilijke markt.
Veel van de eerste artikelen over Laurens Hammond / het Hammond orgel verschenen in kerkelijke bladen (als The Christian Herald) en Hammond ontwikkelde een actief salesbeleid om kerken als klant te winnen.

Zo verscheen er in 1947 een brochure (HO21-47 / 20 bladzijden) met als titel 'How your church can have superb organ music' en waarin (toen nog) de Hammond Instrument Company de lezer allerlei tips gaf over het aankopen van een Hammond orgel:
'Deze brochure is niet geschreven voor de pastoor, de organist of de koordirigent maar juist voor u, de man die zijn kerk graag ziet meegaan in de tijd. Reeds 1000 kerken wereldwijd gingen u voor en wisten geld bijeen te brengen om hun kerkgemeenschap de kracht van fijne orgelmuziek mee te geven door de aanschaf van… een Hammond orgel'.

Gelijktijdig gaf Hammond een brochure uit met daarin de namen van alle kerken en personen die al een Hammondorgel hadden gekocht (HO18-47 / 59 bladzijden): 'Hammond organ purchasers, Churches and Residences'.
De sectie met de kerken bevat bijvoorbeeld ook:

• St. Henricus Church, Amersfoort
• Church of the Holy Sacrament, Breda
• Parochial Church, Brunssum - Limburg
• Parochial Church, Eindhoven
• St. Franciscus V. Assisie, Groningen
• St. Willibrordes Gesticht Chappel, Heiloo
• Heilig Hart Kerk, Maastricht
• Parochial Church, Schimmert

In de lijst met namen in het buitenland staat:

• Holland, Mr. Kok, Rotterdam
• Belgium, Mr. E. Alberts, Brussels

De eerstgenoemde brochure constateert dat een bloeiende kerkgemeenschap uiteraard al beschikt over een inspirerende pastoor, een goed koor en een kundige dirigent. Maar ook dat voor een goede gemeenschapszin een actie om tot een mooi doel te komen een bijdrage kan zijn. Zo'n goed doel zou natuurlijk prima 'de aanschaf van een Hammondorgel' kunnen zijn.
We citeren de brochure:
De kerkgemeenschap zal zonder twijfel zijn blijdschap uitspreken over zo'n prachtig instrument. Zelfs al bestaat de gemeenschap maar uit bijvoorbeeld zo'n 200 leden, het geld is er gerust wel. De kunst is om met goed leiderschap dit geld bijeen te brengen. Het is goed om te bedenken dat de naam van de initiatiefnemer doorgaans met dit project zal worden verbonden, dus we helpen u graag.
Het is van belang om een plan van aanpak te maken waarbij u naar buiten toe steeds blijft benadrukken dat het u alleen gaat om de verhoging van de spirituele beleving van de kerkgangers.
U zorgt voor de juiste sfeer, de inspiratie en het gevoel bij iedereen 'we komen er wel'.
Het is van belang dat u iedereen weet te overtuigen van het feit dat het niet draait om 'geven' maar om 'ontvangen', namelijk de komst van een fijn orgel.

• Maak een plan
• Organiseer bijeenkomsten
• Laat de pastoor zijn blijdschap uitdragen
• Laat anderen meedenken in mogelijkheden geld bijeen te brengen
• Zorg dat men wekelijks kan zien hoe het ervoor staat
• Organiseer concerten (uw Hammondorgel dealer is graag bereid voor een concert in uw kerk een orgel ter beschikking te stellen)
• Plaats een bus in de kerk met de tekst 'waardeerde u de muziek van het Hammondorgel ? Geef dan royaal'
• Kijk of mensen bereid zijn een orgel te geven als een aandenken aan een dierbare. Een Hammond is daar ideaal voor omdat er prima een soort plaquette op kan worden gemaakt
• Promoot het feit dat u een soort herinneringskrant gaat maken als het orgel er eenmaal is en dat men daarin komt als men heeft meegedaan
• Soms kan het goed zijn om een lokale zakenman, die niet zo actief is in de kerk, een rol te geven in de commissie. Mogelijk brengt hij dan ook wat geld mee
• Stuur ieder kerklid een brief van de pastoor met daarin een dubbeltje en het verzoek om dat de komende keer in de collecte voor het Hammondorgel te geven en dan meteen al het geld wat men zelf kan missen. Zo trekt u aandacht voor uw actie
• Kijk of u de aanschaf van het orgel kan combineren met een kerkelijke gebeurtenis als kerst. Zo heeft u een tijdsdruk.
• De Hammond zou in onderdelen kunnen worden verkocht aan kerkleden zoals 'voor $200 koopt U de toetsen van het onderklavier'

In de 20 bladzijden van de brochure wordt dit allemaal nog veel gedetailleerder beschreven.
In de VS gaf de Hammond Company ook een korting op de aanschaf van een orgel of toonkabinet als men een verklaring invulde dat het orgel werd aangeschaft voor gebruik in een kerk.
Wat nou wel weer aardig is, is het feit dat deze korting niet noodzakelijkerwijs op de officiële aanschafnota hoefde te staan (maar stond dan in een aparte brief).
De korting werd daardoor een soort donatie in het orgelfonds (althans dat hoop ik) en dat zal wel weer ergens goed voor zijn geweest.

Aan het einde van mijn vorige artikeltje schreef ik: de orde van bisschoppen deed een dringende oproep aan de Hammond Company om de wens van de Heilige Stoel te respecteren en het adverteren en het demonstreren in kerken te stoppen. 
Dat was me dus wel een vraag! ◄